بازیافت ضایعات الكترونیكی

در حال حاضر خرید یک کامپیوتر شخصی بسیار ارزان تر از ارتقاء دادن کامپیوتر قبلی است. حال بر سر کامپیوتر قبلی چه خواهد آمد؟ ضایعات الکترونیکی که برخی از افراد آن را به جنبه سیاه دنیای جدید دیجیتالی تشبیه کرده اند مشکلات زیادی را برای محیط زیست ما به وجود آورده است. در این مقاله سعی کرده ایم به مسائل و مشکلات ضایعات الکترونیکی بپردازیم[1].

زباله (Trash):

هر آنجه به علت غیر قابل مصرف بودن دور ریخته می شود.
ضایعه (Waste):

ضایعه شامل مواد جامد، مایع، و گاز غیر مطلوب پس از تكمیل یك فرایند می باشد. ضایعات میتوانند به صورت منابع بالقوه ای در اكولوژی صنعتی نگریسته شوند. آنچه در این مقاله مورد بحث است همان ضایعات جامدی است كه مربوط به اجزاء رایانه می شود و طبق فرایندی دوباره قابل استفاده است.

ضایعات الكترونیكی (E-waste):

صنعت الكترونیك از رشد بالا و سریعی برخوردار بوده است. همراه با این رشد، محصولات منسوخ شده و قدیمی صنعت رو ز به روز افزایش پیدا می كند؛ ضایعات الكترونیكی اكنون بیشترین رشد را در دنیای صنعت امروز داراست و بیشتر كشورهای صنعتی گریبان گر این مساله هستند. اكنون بیشتر دولت ها به فكر بازیافت این محصولات به صورت جامد هستند. بخشی از زباله صنعتی، طیف وسیعی از وسایل الكترونیكی مثل فریزر، وسایل تهویه مطبوع، تلفن های دستی، ضبط صوت های شخصی و كلیه وسایل الكتریكی مصرفی تا رایانه را شامل می شود[2].
انواع ضایعات الكترونیكی در رایانه:

1. تجهیزات فناوری اطلاعات

2. تجهیزات سرگرم كننده

3. تجهیزات ارتباط از راه دور

4. وسایل سمعی و بصری مانند دیسك فشرده،

5. اواع مختلف پرینتر ها و تجهیزات آنها مانند كاتریج

6. مدارهای الكترونیكی پرینتر ها

7. باتری ها

استخراج آسان ارز دیجیتال جدید Pi Network بدون نیاز به برق و اینترنت

ضایعات الكترونیكی مشكلی بحرانی است:

1. ضایعات الكترونیكی مخاطره انگیز است. ضایعات الكترونیكی شامل 1000 نوع ماده مختلف است كه خیلی از آن ها سمی است و ممكن است آلودگی های جدیدی ایجاد كند.

2.مواد الكترونیكی به علت پیشرفت سریع در تكنولوژی كارایی مطلوب خود را از دست می دهد و بیش از سایر مواد تولیدی، ایجاد ضایعه می كند.

- در آمریكا بیش از سایر كشورها از رایانه شخصی استفاده می شود. بیش از 50% خانواده ها دارای رایانه شخصی هستند

- تا سال 2005 به ازای وارد شدن هر رایانه جدیدی به بازار، یك رایانه از رده خارج میشود

- در آمریكا بیش از سایر كشورها از رایانه شخصی استفاده می شود(50 درصد)
- تنها در كالیفرنیا بیش از 2 بیلیون دلار خرج بازیافت این مواد درعرض 5 سال آینده خواهد شد.

- در سال 1998 بیش از 20 میلیون رایانه در آمریكا از رده خارج شد كه معادلی 5 تا 7 میلیون تن وزن داشت و 3% تا 5% در سال به آن اضافه می شود. در سال، 5% مواد جامد بازیافتی را تشكیل می دهد[3].

ضایعات الكترونیكی در هند:

هند امروز حدود ۳۸/۱ میلیون رایانه خارج از رده دارد و تولیدكنندگان آن سالانه ۱۰۵۰ تن زباله الكترونیكی به آن اضافه می كنند. این تعداد نسبت به ۲۰ میلیون رایانه خارج از رده آمریكا اندك است، اما یك «روند رو به رشد» را نشان می دهد. این مسأله با ورود زباله های الكترونیكی از سنگاپور و كره جنوبی پیچیده تر گردیده است. كارشناسان محیط زیست در هند هشدار داده اند كه حتی به كارگیری روش های اولیه و مقدماتی برای بازیافت ضایعات الكترونیكی برای سلامت انسان و محیط زیست بسیار خطرناك است و بنابراین باید به صورت جدی از واردات زباله ها و پسماند رایانه ها به هند جلوگیری شود. قسمت های رایانه - شامل نمایشگر (مانیتور)، چاپگر، صفحه كلید، واحد مركزی پردازش و به حركت آورنده فلاپی - دارای فلزات قیمتی مانند طلا، نقره و پلاتین است. البته حاوی مواد خطرناك مانند سرب، كادمیوم و جیوه نیز می باشد و تجزیه و بازیافت این مواد برای سلامتی انسان زیان آور است.

ضایعات الكترونیكی در ایران:

به گفته یكی از كارشناسان محیط زیست در سازمان محیط زیست ایران، هنوز هیچ برنامه ای در زمینه بازیافت مواد الكترونیكی بویژه مواد سمی موجود در اجزاء سخت افزار رایانه‌ها وجود ندارد. به گفته این كارشناس اگر چه مواد سمی در رایانه‌ها وجود دارد ولی بازیافت آن ها به مراتب گران تر از دور انداختن آن هاست و در نتیجه هنوز پیش بینی های لازم در این زمینه اتخاذ نشده است.

ضایعات الكترونیكی از كجا می آیند؟

در امور كوچك و شخصی: امروزه به علت افزایش تكنولوژی، وجود نرم افزارهای كاربردی جدید،... معمولا هر 18 ماه یكبار رایانه‌ها را ارتقاء داده و هر رایانه بیش از چهار لی پنج سال عمر مفید ندارد. توسط مراكز بزرگتر: مثل شركت میكروسافت كه دارای 50000 كارمند در سراسر جهان است و هر سه سال یكبار، رایانه جدید برای اعضا تهیه می كند. چه بعضی از آنها بیش یك رایانه در اختیار دارند[4].

ضایعات الكترونیكی به كجا می روند؟

1. در سال 1997 بیش از 3/2 میلیون ضایعات الكترونیكی در آمریكا سوزانده و یا در زمین دفن شدند. به نظر می رسد كه بیشتر ضایعات الكترونیكی، خانگی یا مربوط به سازمانهای كوچك است كه به جای عملیات بازیافت، آن ها را می سوزانند؛
2. بعضی از رایانه‌ها استفاده دوباره می شوند. یعنی وقتی كه استفاده كننده شخصی آن را از رده خارج می كند، توسط افراد دیگر مورد استفاده قرار می گیرد كه البته میزان آن سه درصد است. این ها به مدارس و یا شركت هایی كه سود چندانی ندارند فرستاده می شوند. بعضی از مغازه ها آن را به قیمت كمتری می خرند، تعمیر می كنند و دوباره برای سوده دهی به قیمت پایین می فروشند؛

3. بازیافت های خانگی: بازیافت مواد خیلی بهتر از خاكستر كردن آن ها است. در سال 1998، 11% رایانه‌ها بازیافت می شد و هر ساله 18% به آن اضافه می شود و به نظر می رسد كه 12.75 میلیون رایانه (شامل مانیتور و صفحه كلید) در سال 2002 بازیافت شود. معمولا برای بازیافت هر قطعه از رایانه 10 تا 30$ خرج می شود، چه بعضی از قطعات رایانه بسیار ارزانتر از بازیافت آن است و طبیعتا افراد میلی برای بازیافت آن پیدا نمی كنند؛
4. زندان ها: در بعضی از زندان های آمریكا حدود 50000 نفر مشغول به بازیافت ضایعات الكترونیكی هستند و 350 شغل جدید در زندان ها پدید آمده است. البته مطابق با استاندارد [5]OSHA این كار درست نیست چرا كه سلامت زندانیان را به مخاطره می اندازد[6].
خطرات موجود در ضایعات الكترونیكی:

با وجود اینكه ضایعات الكترونیكی حاوی موادی سمی هستند، افراد كمی با این موضوع آشنا هستند؛ موادی مانند: سرب و كادمیویم كه در ساخت صفحه مدارات، اكسید سرب و كادمیوم در monitor cathode ray tubes)CRTs)، جیوه در صفحات مانیتور های صفحه تخت ، كادمیوم در باتری های رایانه ، پلاستیك های كه در كیس های رایانه استفاده می شود، كابل های معمولی و كابل های حاوی پلی وینیل كلوراید كه در هنگام سوختن (جهت آزاد سازی مس از درون سیم ها) اكسیدهای سمی آزاد می سازند.

به علت وجود این گونه خطرات، بازیافت مواد الكترونیكی علاوه‌بر پیگردهای قانونی، دارای مشكلات محیط زیستی خواهد بود. به همین علت با سوزاندن و یا دفن كردن ضایعات رایانه‌ای مشكلات اساسی از طریق ایجاد آلودگی های محیط زیستی به وجود خواهد آمد. دفن ضایعات باعث می شود مواد سمی به درون آب های جاری و زیرزمینی آزاد شوند؛ همچنین سوزاندن این مواد باعث ورود مواد سمی و اكسیدها به درون هوا می شود. به همین علت بازیافت رایانه ها خطرات جدی از جنبه های محیط زیستی و شغلی، در برخواهند داشت. به خصوص زمانی كه صنعت بازیافت به علت سود دهی كم آن، مقررات مرتبط با مسائل ایمنی كاركنان را رعایت نمی كنند.

جدول 1: مواد استفاده شده در رایانه‌های رومیزی وكارآیی رویه های جاری بازیافت

سازمان حفاظت محیط زیست آمریكا(US Environmental Protection Agency ( در زمینه بازیافت ضایعات الكترونیكی در آمریكا فعالیت های زیادی را انجام داده و نقش مهمی را در این زمینه ایفا كرده است.
بین سالهای 1997تا 2004 بیشتر از 315 میلیون رایانه در آمریكا غیر قابل استفاده شده اند كه حدود :

2/1 بیلیون آن از سرب

2 میلیون پوند آن از كادیوم

400000پوند آن از جیوه و

4 بیلیون پوند آن از پلاستیك است.

فهرست اجزاء الكترونیكی سمی در رایانه

• تخته مدار رایانه كه دارای فلزات سنگین مثل سرب و كادیوم است

• باطریهای رایانه كه داری كادیوم است

• لامپ پرتو كاتودی به همراه اكسید سرب و باریوم

• كابل های مسی با پوشش «پی.وی.سی.» و قطعات پلاستیكی رایانه كه در زمان سوخته شدن برای بازیافت فلزات ارزشمند دی اكسید های بسیار سمی را از خود آزاد می كنند
اخیرا تحقیقاتی در آمریكا صورت گرفته كه نشان داده كه تا سال 2004 بیشتر از 315 میلیون رایانه غیرقابل استفاده خواهند شد.

تا سال 1997 متوسط استفاده مفید از یك رایانه 4 الی 6 سال بود و این تا سال 2005 به 2 سال كاهش پیدا می كند[7].

صادرات- بهترین راه فرار:

یكی از علت های اساسی كه ایالات متحده آمریكا با مسائل مرتبط با ضایعات الكترونیكی مواجه نمی شود، راه فراری است كه آنها و برخی دیگر از كشور ها از آن استفاده می كنند: صدور ضایعات به كشورهای در حال توسعه آسیایی. بیشترین ضایعات الكترونیكی توسط كشورهای توسعه یافته در جهان تولید می شود . صدور ضایعات به كشورهای توسعه نیافته به طور تاریخی بهترین راه فرار كشورهای صنعتی از مشكلات مرتبط با آن بوده است. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 عموم مردم در اكثر كشورها تظاهراتی را بر علیه این مسئله بر پا كردند تا بدین ترتیب قوانین بین المللی همانند Basel Convention تصویب شدند.

ولی در حال حاضر مشكل جدید تری در خصوص تجارت با ضایعات تحت عنوان بازیافت به وجود آمده است. زیرا در حال حاضر مواد الكترونیكی جهت انجام بازیافت به كشورهای آسیایی فرستاده می شوند. به همین علت در سال 1994 Basel Convention منع صدور هر نوع از ضایعات خطرناك را از كشورهای غنی به كشورهای در حال توسعه تحت هر عنوانی- مانند بازیافت- ممنوع ساخته است.
بازیابان در قالب تاجران ضایعه:

مصرف كنندگان ممكن است تعجب كنند وقتی دریابند اكثر شركت هایی كه خود را تحت عنوان «بازیابان رایانه و ضایعات الكترونیكی» می نامند بیشتر به تجارت ضایعات می پردازند تا به كار حقیقی بازیابی ضایعات الكترونیكی! آنان این كار را به طور مستقیم و یا غیر مستقیم انجام می دهند[8].

چگونه ضایعات الكترونیكی را كاهش دهیم؟

برخی از راه حل ها :

1. ممنوع اعلام كردن صادرات ضایعات الكترونیكی: همانند آن چه در كشورهای عضو اتحادیه اروپایی اجرا می شود، ایالات متحده آمریكا نیز باید صادرات ضایعات الكترونیكی را كه حاوی مواد مضر هستند ممنوع اعلام كند.

2. خارج كردن سموم: جلوگیری از آلودگی تنها به معنای بازیافت ضایعات نمی باشد، بلكه باید از ابتدا موادی تولید شوند كه حاوی مقداری كم از ضایعه باشند و در آنها از مواد خطرناك استفاده نشده باشد.

3. تمرین احتیاط- جلوگیری از ورود مواد سمی: یعنی حتی اگر احتمال آن می رود كه استفاده از ماده ای باعث ایجاد خطر شود، جداًَ از استفاده از آن جلوگیری شود.
4. مسئولیت پذیر كردن تولید كننده:در این مرحله تولید كننده باید مسوولیت هزینه های آنچه تولید كرده است را بر عهده گیرد. به این ترتیب آنان مجبور خواهند بود موادی كه دارای خطر كمتری هستندتولید كنند.

5. مجبور كردن تولید كنندگان به پس گرفتن مواد : به این ترتیب آنان مجبور هستند موادی را كه تولید كرده اند در پایان عمر مفیدشان پس بگیرند.

6. طراحی به نحوی كه قابلیت استفاده طولانی مدت، ارتقا، و بازسازی و استفاده مجدد داشته باشند: از آنجاییكه سود بیشتری را تولید كنندگان از طریق تولید منابع جدید و مجبور كردن مشتریان به خرید آنان بدست می آورند به این ترتیب از تولید ضایعات جلوگیری خواهد شد.

7. طراحی برای بازیافت: هنگامی كه وسیله ای تولید شد باید اطمینان حاصل شود كه در هنگام بازیافت دوباره آنان مواد خام اولیه موادمضری را ایجاد نكنند[9].
‌- تجربه ای از كشور سوییس در این زمینه:

در اواسط سال 1998 بود كه در سوئیس برای آشغالهای الكترونیكی اقداماتی شروع شد.
در سوئیس دو سازمان S.EN.S (مؤسسه سوئیسی بازیافت زباله ها) و SWICO (انجمن صنایع فناوری ارتباطات و اطلاعات سوئیس) نقش مهمی را در این زمینه ایفا می كنند . آنها جوازهایی برای متخصصین بازیافت زباله ها صادر می كنند و با بازرسی های منظم، ماشین آلات را كنترل می كنند. تا اواخر سال 2001 چهار جواز توسط SWICO و ده جواز توسطS.EN.S به متخصصین بازیافت زباله ها واگذار شد و هشت جواز توسط هر دو سازمان به متخصصین بازیافت پرداخت شد. این دو انجمن 427 شعبه در سراسر سوئیس دارند[10]

پیشنهادات:

آنچه بیش از پیش نیاز است:

1. ایجاد دفاتر و اتحادیه هایی محلی که به امر رسیدگی به بازیافت ضایعات الکترونیکی بپردازند. این دفاتر می توانند به شناسایی محلهایی که نیاز به این ضایعات دارند بپردازند. برای مثال در ایالات متحده شاهدتعداد زیاد این گونه از دفاتر هستیم مانند: Neveda Division of Environmet Protection و یاSilicon Valley Toxics Coalition.
2. برنامه ریزی برای بازیافت مواد می توانند از وظایف نمایندگان و شرکت های تولید کننده باشد ( مانند آنچه شرکت [11]IBM و یا [12]Dell انجام داده اند). در حال جاضر شاهد آن هستیم که سیستم عامل لینوکس به نحوی برنامه ریزی شده است که بتواند به عنوان ابزاری برای حمایت از محیط زیست استفاده شود. زیرا این سیستم نیازی به سخت افزارهای پیچیده ای ندارد و می توان به وسیله آن استفاده بهینه تری از کامپیوترهای قدیمی کرد[13].

3. استفاده مجدد و اهدا مواد الكترونیكی به مراكزی كه به آنها نیاز دارند
4. بازیابی مواد الكترونیكی.

5. خرید وسایلی كه ضرری برای محیط زیست ندارند و دارای علامت های مخصوص نشان دهنده این مطلب باشند[14]

6. آنچه برای کشورهای درحال توسعه مهم می باشد، تدوین قوانینی در ارتباط با بازیافت مواد الکترونیکی است. قوانینی که توسط آژانس حمایت از محیط زیست در آمریکا تدوین شده اند می تواند الگویی مناسب در این امر باشد

یادداشتها:

[1]. http://www.wired.com/news/technology/0,1282,57151,00,html
[2] . Exporting Harm: The high-Tech Trashing of Asia: the high- tech trashing of Asia.2002 [Available from] http://www.apirecycle.com/
[3] . exporting harm…: p. 5
[4] .Exporting harm…: p. 6
[5] Occupational Safety and Health Administration
[6] . Exporting harm…: p. 6-8
[7] . Just say no to E-Waste: background document on Hazards at waste computer.1999

[Available form] http:// www.svtc.cng/cleancc/pubs/sayno.htm
[8] . Exporting harm…: p. 11
[9] . exporting harm…: p. 40-42
[10] E_ waste in Switzerland 2001. [Available from] http://www.umwelt-schweiz.ch/:imponia/md/content/abfall/16.pdf
[11] www.ibm.com/ibm/environmental/products/prp.shtml
[12] http://delfinancialservisces.com/solutions
[13] http://tuxmobile.org/eco-linux
[14] Electronics: A New Opportunity for Waste Prevention, Reuse,And Recycling.
[Available form] http://www.epa.gov/epaoswer/osw/elec_fs.pdf

كتابشناسی:

1. Electronics: A New Opportunity for Waste Prevention, Reuse,And Recycling. [Available form] http://www.epa.gov/epaoswer/osw/elec_fs.pdf

2. Exporting Harm: The high-Tech Trashing of Asia: the high- tech trashing of Asia.2002. [Available from] http://www.apirecycle.com/

3. E_ waste in Switzerland 2001. [Available from] http://www.umwelt-schweiz.ch/:imponia/md/content/abfall/16.pdf

4. Just say no to E-Waste: background document on Hazards at waste computer.1999. [Available form] http:// www.svtc.cng/cleancc/pubs/sayno.htm

5. http://www.delfinancialservisces.com/solutions

6. http://www.en.wikipedia.org/wiki/e-waste

7. http://www.hamshahri.org/hamnews/1382/820331/news/mohit.htm

8. http://www.ibm.com/ibm/environmental/products/prp.shtml

9. http://www.tuxmobile.org/eco-lin

10. http://www.wired.com/news/technology/0,1282,57151,00,html